Jak napisać rozprawkę? Poradnik dla uczniów klas ósmych, ale nie tylko. Część pierwsza.

To pierwszy z cyklu poradników: „jak napisać rozprawkę?” W przestrzeni publicznej, mediach często podejmowany jest w dyskusjach problem przemocy. Postanowiłem zatem rozpocząć cykl tekstów o rozprawkach od takiego oto tematu:

Czy literatura przedstawia różne formy przemocy? 

Inne ujęcia tematu to chociażby:

Literatura wobec przemocy.

Przemoc w literaturze.

W formule tematu może pojawić się rozwinięcie: odpowiedz na pytanie, omów zagadnienie, odwołując się do… i tu zwykle wprowadzona jest konieczność wykorzystania pozycji obowiązkowych z listy lektur, jednej lub dwóch, materiału z innych utworów literackich, ewentualnie dzieł sztuki.

Zajmijmy się najpierw pierwszą zaproponowaną wersją.

Czy literatura przedstawia różne formy przemocy?

Na początku pracy nad napisaniem rozprawki należy przypomnieć sobie, w jakich lekturach obowiązkowych znajdziemy ujęcia zagadnienia przemocy lub różne jej opisy, odmiany.

Uczniom klas ósmych od razu na myśl przychodzą „Kamienie na szaniec”. „Quo vadis” też jest szybko kojarzone z przemocą. „Redutę Ordona” dołączmy do grona dobrych przykładów. Zachęcam gorąco do uwzględnienia także „Zemsty”.

W pierwszej wersji tematu, którą zaproponowałem, wprost pyta się ucznia o jej formy, przejawy. Wobec pozostałych propozycji piszący może zachować się podobnie. Dają one więcej swobody, ale jeśli ktoś pyta nas o jakiś problem, motyw, uczucie, postawę i ich ujęcie w literaturze i filmie, dobrze jest od razu zastanowić się nad odmianami zjawiska i na nich w pisaniu skoncentrować. To całkiem dobry sposób postępowania, zwłaszcza jeśli nie mamy innego pomysłu, a czas na egzaminie zaczął płynąć.

Teraz przeanalizujemy sobie zagadnienie przemocy.

Przemoc fizyczna to coś najszybciej przywoływanego z pamięci. Znajdziemy jej przejawów wiele, w „Kamieniach na szaniec”, w „Quo vadis”, w „Balladynie”. W „Zemście” prawie jej nie ma. Dwaj sąsiedzi kłócą się zawzięcie, ale, prawdę mówiąc, faktycznej krzywdy czynią sobie niedużo. Rejent nie mógł znaleźć śladów pobicia na ciele murarzy nazywanych w komedii mularzami, choć bardzo się starał. Papkina wyrzucono za drzwi, ale nie narzekał na guzy i siniaki.

Popatrzmy jednak, jak potraktował Milczek swego syna Wacława w scenie 2 aktu III. Uczynił z niego narzędzie porachunków z Cześnikiem, zabawił jego uczuciami, najpierw dając nadzieję sprzyjania szczęściu dziecka, a potem bezwzględnie żądając porzucenia marzeń o poślubieniu Klary. Młody człowiek zmuszony został do zgody na zawarcie ślubu z Podstoliną, by ojciec mógł dokuczyć Cześnikowi. Szczęście, dobro, przyszłość Wacława dla Rejenta nie miały żadnego znaczenia. Jaka to forma przemocy? Możemy mówić o wykorzystaniu, o zmuszeniu ofiary przez oprawcę do działania wbrew jej woli i przeciwko jej ważnym interesom, niezgodnie z potrzebami, na jej szkodę. Siła w tym wypadku wynika z podległości, zależności nękanego. Dzieci kiedyś musiały postępować zgodnie z wolą rodziców. Wacław bez pieniędzy ojca znalazłby się w sytuacji bardzo trudnej, nie miał zawodu, jego przyszłość szlachcica opierała się na znajomościach, pozycji starszych członków rodziny i na ich majątku.

W „Balladynie” przemoc ma charakter niemal demoniczny. Tytułowa bohaterka, bezwzględnie pozbywa się wszystkich, którzy stoją jej na drodze do władzy i awansu społecznego. Zabija siostrę, posłańca Gralona i przygotowuje śmierć Kirkora. Odbiera życie Grabcowi, by posiąść koronę królestwa. Truje ojca swego nienarodzonego dziecka i jednocześnie wspólnika, czyli Fon Kostryna. Pozwala na torturowanie matki i jest współodpowiedzialna za śmierć Pustelnika. Trzeba przyznać, że pracowita z niej osóbka, choć malin zbierać jej się nie chciało. Brutalność, bezwzględność ma przybliżyć bohaterkę do celu, jakim jest władza nad innymi.

W „Kamieniach na szaniec” widać dużo przemocy zwycięzców nad podbitym narodem. Ojciec Macieja Aleksego Dawidowskiego był cywilem i został zamordowany przez Niemców za odmowę współpracy. Pociąg z uciekinierami został ostrzelany przez niemieckich lotników, choć nie mieli wątpliwości, że nie mają do czynienia z wojskiem. Kiedyś takie formy walki były nie do pomyślenia, uznawano je za barbarzyństwo.

O przemocy politycznej mówi „Reduta Ordona”, której podmiot liryczny powołuje się na akt detronizacji cara, („Warszawa jedna twojej mocy się urąga,/ Podnosi na cię rękę i koronę ściąga,/ (…) Boś ją ukradł i skrwawił, synu Wasilowy”). Żołnierze, poddani cara giną w walce dla realizacji politycznych celów władcy.

„Quo vadis”  ukazuje, że dla Rzymian w stosowaniu przemocy nie było nic złego. Stanowiła naturalny sposób postępowania zwycięzców wobec pokonanych, silniejszych w stosunku do słabszych. W utworze znajduje się motyw przemocy w relacjach między mężczyzną a kobietą.  

To co? Temat sobie przygotowaliśmy. Czas przejść do pisania rozprawki, a przy okazji do opisu zasad, według których należy taką formę zredagować.   

 WSTĘP – JAK PISAĆ WSTĘP?

Bierzemy na warsztat temat:

Czy literatura przedstawia różne formy przemocy?

Jedno prawdopodobnie wie większość z Was: we wstępie powinna znaleźć się teza. Rzecz wydaje się prosta, gdy temat sformułowany został jako pytanie. Tezą będzie odpowiedź na nie. Cóż oprócz tego?

Należy napisać przysłowiowe dwa słowa o kluczowych dla tematu pojęciach. W tym przypadku to przemoc i literatura.

Pierwsza propozycja:

Przemoc od wieków obecna jest w relacjach między ludźmi, nic nie wskazuje na to, by przestała istnieć. Można jednak próbować ograniczyć jej rolę, siłę oddziaływania. Literaci podejmując ten temat, starają się zwrócić uwagę na skalę problemu i uwrażliwić nań czytelników.

Druga propozycja:

Literatura podejmuje tematy ważne, znaczące dla życia publicznego. Jednym z nich jest przemoc i różne, czasem ukrywane i niewidoczne jej przejawy.

Powyżej widzicie dwie wersje wstępu, do których dołączyć należy już tylko tezę. Oto kilka propozycji:

Wersja ascetyczna, skromna, ale przejrzysta.

Przemoc stanowi poważny problem w relacjach między ludźmi. Różne jej formy ukazuje literatura.

Wersja druga, rozbudowana.

Przemoc obecna jest w relacjach między ludźmi, w rodzinie, społeczeństwie, stosunkach międzypaństwowych. Nie wiadomo, czy kiedyś uda się zapanować nad nią. Literatura ukazuje różnorodne jej przejawy między innymi po to, by uwrażliwić czytelników na ten problem.

Niestety, w ostatnim zdaniu autor nie uniknął powtórzenia zaimka „ten, ta, to”. To samo dotyczy zaimka „ona”.  Nie unikniemy więc podczas pracy nad rozprawką małego ćwiczenia stylistycznego.

Oto wersja druga po małej korekcie:

Przemoc obecna jest w relacjach między ludźmi, w rodzinie, społeczeństwie, stosunkach międzypaństwowych. Nie wiadomo, czy kiedyś uda się zapanować nad nią. Literatura ukazuje różnorodne jej przejawy w celu uwrażliwienia czytelników na ten problem.

Wersja trzecia, w której powtarza się słowo „przemoc”. Jest w zdaniu pierwszym i ostatnim.

Wiele osób doświadczyło przemocy w różnych okolicznościach. Wydaje się, że brutalna siła, terror, psychiczne nękanie, mobbing szybko nie znikną z relacji między ludźmi. Ważne jest, by nie tracić problemu z pola widzenia, zachować wrażliwość, wspierać ofiary i przeciwstawiać oprawcom. Temu właśnie służy przedstawianie przez literaturę różnych form przemocy.   

Spróbujmy jeszcze tak:

Wydaje się, że brutalna siła, terror, psychiczne nękanie, mobbing szybko nie znikną z relacji między ludźmi. Ważne jest, by nie tracić problemu z pola widzenia, zachować wrażliwość, wspierać ofiary i przeciwstawiać oprawcom. Literatura bez wątpienia ukazuje różne formy przemocy. Poeci, dramaturdzy, pisarze tak właśnie starają się z nią walczyć.   

Jak widzicie, ważne jest, by połączyć dwa słowa „kluczowe”, w tym przypadku „literaturę” i „przemoc” jakąś „nitką” związku, dostrzec łączącą je relację. Zwróćcie, proszę, uwagę, że trzeba od razu na początku pracy szukać synonimów, by unikać powtórzeń. Niekiedy trudno znaleźć jedno dobrze pasujące słowo bliskoznaczne i wtedy uciekamy się do stworzenia szeregu: „brutalna siła, terror, psychiczne nękanie, mobbing”, jak w wersji trzeciej.

W pierwszej wersji najlepiej widać, jak możecie wykorzystywać w podobnym celu zaimki.

Przemoc stanowi poważny problem w relacjach między ludźmi. Różne jej formy ukazuje literatura.

W drugiej wersji zaimek „ona” wystąpił dwukrotnie. Tu również widać „ucieczkę” przed powtórzeniem poprzez skorzystanie z części mowy zastępującej w wielu sytuacjach inne wyrazy.

Przemoc obecna jest w relacjach między ludźmi, w rodzinie, społeczeństwie, stosunkach międzypaństwowych. Nie wiadomo, czy kiedyś uda się zapanować nad nią. Literatura ukazuje różnorodne jej przejawy między innymi po to, by uwrażliwić czytelników na ten problem.

Jeszcze jedna uwaga. Jak zauważyliście, wprowadziłem do dwóch ostatnich propozycji wstępu słowo „mobbing”. Zachęcam Was do jak najszerszego spojrzenia na omawiane w pracy zagadnienia. Przecież nauka w szkole służy przede wszystkim doskonaleniu myślenia, poszerzaniu horyzontów. Wspomniane pojęcie, przeniesione do polszczyzny z języka angielskiego ma dość krótką historię. Dotyczy sytuacji występujących w środowisku pracy. W lekturach szkolnych nie jest opisywane, ale nie szkodzi uświadomić sobie, jak trwała jest przemoc, jak różnorodnie się objawia i jak wiele problemów wciąż stwarza.

Wybierzmy jedną z wersji wstępu, proponuję ostatnią.

Wydaje się, że brutalna siła, terror, psychiczne nękanie, mobbing szybko nie znikną z relacji między ludźmi. Ważne jest, by nie tracić problemu z pola widzenia, zachować wrażliwość, wspierać ofiary i przeciwstawiać oprawcom. Literatura bez wątpienia ukazuje różne formy przemocy. Poeci, dramaturdzy, pisarze tak właśnie starają się z nią walczyć.   

Argument pierwszy

O tym, że w prozie, poezji, dramacie ujawnia się wiele przejawów krzywdzenia słabszych przez silniejszych świadczy w „Balladynie” szereg morderstw popełnionych przez tytułową bohaterkę, samodzielnie lub przy współudziale sojusznika, osobiście lub czyjąś ręką. Władza okazała się taką pokusą, że ani więzy przyjaźni, ani krwi nie stanowiły dla prostej dziewczyny z ludu żadnej przeszkody.

Argument drugi

Jako inny argument niech posłuży treść „Zemsty” Aleksandra Fredry. Ukazana w niej przemoc nie ma charakteru fizycznego. Polega na wykorzystaniu słabszej, uzależnionej od krzywdziciela osoby do realizacji jej celów wbrew dobru ofiary. Rejent każe Wacławowi poślubić Podstolinę i nie przeszkadza mu w tym miłość syna do Klary, naturalne dążenie młodego człowieka do szczęścia. Przykre jest to, że Milczek traktuje swoje dziecko jako narzędzie w realizacji zemsty na sąsiedzie. Ważniejsze jest, by zaszkodzić przeciwnikowi niż zadbać o syna.

Argument trzeci

Przemoc obecna jest nie tylko w życiu jednostek, ale też całych narodów. Służy realizacji interesów, potrzeb całych zbiorowości kosztem innych. Świadectwem tego są „Kamienie na szaniec”, wojenny reportaż opisujący życie cywilów, którzy podjęli walkę ze szczególnie agresywnym okupantem sprowadzającym polskich obywateli do grupy podludzi. Zbrodnie wojenne popełniane były od pierwszych godzin najazdu. Bombardowanie obiektów cywilnych, atakowanie kolumn uchodźców to nie jedyne przykłady.

Zakończenie

Krótki przegląd przykładów podejmowania w literaturze tematu przemocy pokazuje, że autorzy nie koncentrują się tylko na oczywistych przejawach, ale przedstawiają jej obecność w życiu rodzinnym, w budowaniu pozycji społecznej lub przyjmowaniu przez niektóre państwa roli hegemona, tyrana wobec sąsiadów.

Można też zredagować argumenty nieco inaczej. Wstęp pozostawiam bez zmian.  

Wydaje się, że brutalna siła, terror, psychiczne nękanie, mobbing szybko nie znikną z relacji między ludźmi. Ważne jest, by nie tracić problemu z pola widzenia, zachować wrażliwość, wspierać ofiary i przeciwstawiać oprawcom. Literatura bez wątpienia ukazuje różne formy przemocy. Poeci, dramaturdzy, pisarze tak właśnie starają się z nią walczyć.     

O tym, że literaci przedstawiają wiele przejawów agresywnego wykorzystywania przewagi nad kimś, świadczyć może choćby przykład „Balladyny” Juliusza Słowackiego. Tytułowa bohaterka stosowała skrytobójstwo, intrygę, podstęp, kłamstwo, spisek, by zepchnąć ze swej drogi konkurentów, świadków zbrodni, przeciwników przyszłych lub chociażby domniemanych. Dążyła do zdobycia władzy, wysokiej pozycji, prestiżu, wpływów.

Innym świadectwem pokazywania przez twórców literatury zróżnicowanych odmian przemocy jest „Zemsta”. Tu posłużenie się siłą przeciwko komuś wydaje się łatwiejsze do zaakceptowania przez społeczeństwo, jednak równie krzywdzące, okaleczające i niebezpieczne. Oto Rejent udający zatroskanie o dobro Wacława kazał mu poślubić Podstolinę. Nie zważał na prośby syna, kpił z jego uczuć, wykorzystał swą pozycję rodzinną i majątkową. Klarę także zaliczymy do ofiar tej sytuacji. Na szczęście, przez zbieg okoliczności, w wyniku konfliktu interesów różnych osób młodzi zawarli legalnie małżeństwo.

Agresji, nawet zbrodni w stosunkach międzypaństwowych, międzynarodowych, polityce  także  poświęcono liczne potężne tomy, ale również krótkie precyzyjnie skomponowane utwory liryczne. Przykład stanowi „Reduta Ordona”, poetycki opis obrony jednego z odcinków umocnień Warszawy w trakcie szturmu Rosjan podczas powstania listopadowego. Autor do grona ofiar zaliczył żołnierzy armii cara, nie tylko polską załogę reduty. Posłani na śmierć posłusznie ginęli w imię politycznych interesów władcy. Mający silne aspiracje do wolności Polacy odebrali koronę tyranowi i nie zgodzili się być jego poddanymi. Siłą starał się on odzyskać panowanie nad Wisłą.

Powyżej przedstawione dzieła literatury dowodzą, jak wiele na jej kartach opisano różnych przejawów przemocy, od presji w relacjach rodzinnych, przez krwawe zbrodnie jako środki na drodze do władzy po wojny w celu poszerzenia panowania.

Zwróćcie, proszę uwagę, że pierwsze zdanie każdego z punktów rozwinięcia pełni rolę spoiwa z tezą, łączy argument z tematem, czyniąc wywód przejrzystym i spójnym. Zakończenie służy przypomnieniu czytelnikowi, jaki był cel zgromadzonych argumentów. 

Powróćmy do dwóch innych ujęć tematu.

Literatura wobec przemocy

i

Przemoc w literaturze

Tu strategii realizacji zadania jest więcej.

Oczywiście, można wykorzystać przemyślany i przygotowany już materiał.

Literatura wobec przemocy

Wstęp

Wiele osób nie pozostaje obojętnych na przemoc. Autorzy dzieł literackich także walczą z nią, pokazując uczynione ofiarom szkody, a przede wszystkim różnorodność odmian zjawiska.

Nawiązaliśmy do form przemocy.

Przemoc w literaturze

W utworach epickich, liryce i dramacie temat przemocy podejmowany był wielokrotnie. Twórcy analizując zjawisko, naświetlając problem z wielu stron, pokazywali różne jego przejawy.

Maturzyści powinni umieć lepiej, bardziej wszechstronnie spojrzeć na temat, na przykład dostrzegając to, że niektórzy autorzy zachęcali do wyrzeczenia się przemocy, namawiali do przebaczenia, wzniesienia się ponad egoizm. Zachęcam do przyjrzenia się utworowi Zbigniewa Herberta: 17 IX. Stosowanie siły bywało też idealizowane, znajdziemy przykłady nakłaniania do jej stosowania, do okrucieństwa. Przemocy nadawano maskujące ją nazwy. Osobnym zagadnieniem jest prawo do uciekania się do niej oraz to, jak może ona deformować moralność, osobowość, psychikę. Zachęcam do rozpatrywania tych kwestii choćby na podstawie „Czasu Apokalipsy” Francisa Forda Coppoli lub nawet „Zdążyć przed panem Bogiem”, w którym mowa o wykonywaniu egzekucji na żydowskich kolaborantach w getcie warszawskim. Wartościowym utworem, cennym dla realizacji zadania będzie „Nienawiść” Wisławy Szymborskiej.

Więcej przeczytacie w kolejnym odcinku samouczka, a tu wklejam linki do analizy: „17 IX”, „Czasu Apokalipsy”, „Nienawiści”.

Jeśli masz ochotę wesprzeć finansowo działanie tego serwisu, przyczynić się do jego rozwoju, możesz dokonać wpłaty/przelewu na konto firmy: Sztuka Słowa PL, Tomasz Filipowicz.

Nr: 15 2490 0005 0000 4500 8617 6460 

Tytułem: SERWIS EDUKACYJNY 

Kategoria: Jak pisać